Stanisław Lem o filozofii. Cytaty

 

Stanisław Lem o filozofii. Cytaty

Wybral Wiktor Jaźniewicz*

 

Objaśnienia

Cytaty ułożone są chronologicznie, według dat ich napisania, opublikowania lub wypowiedzenia.

Dla wszystkich cytatów podano w nawiasach odniesienia do ich pierwotnych źródeł
w następującej formie:

1) dla powieści: <rok pierwszej publikacji książkowej>, <tytuł powieści>;

2) dla cyklu opowiadań, monografii, zbiorów artykułów lub wywiadów, zawierających dany cytat  - wybrane źródło wraz z datą i tytułem pierwodruku:

<rok pierwszej publikacji utworu>, <znak utworu>: <tytuł utworu>, <tytuł zbioru utworów>,

gdzie <znak utworu> może być następujący:

o. – opowiadanie,

a. –  artykuł,

w. – wywiad,

r. – rozdział książki;

3) dla listów: <data napisania listu>, List do <adresat>, <tytuł zbioru listów>;

4) dla osobnych opowiadań (nie zawartych w cyklach), artykułów i wywiadów (nie zawartych w zbiorach): <rok pierwszej publikacji utworu>, <znak utworu>: <tytuł utworu>.

Po znaku „=” podano tłumaczenie cytatu na język angielski. Za którym – informacja o tłumaczu: [B.W.] – William Brand, [C.S.] – Steve Cox, [H.M.E.] – Marc E. Heine, [I.L.] – Louis Iribarne, [K.J.] – Joanna Kilmartin, [K.M.] – Michael Kandel,  [M.A.] – Adele Milch, [M.C.] – Christina Manetti, [S.J.] – Joel Stern, [S.P.] – Peter Swirski, [S.-Z.M.] – Maria Swiecicka-Ziemianek, [Z.J.] – Joanna Zylinska czy [Un.] – unknown translator (nieznany tłumacz).

 

Cytaty o filozofii

 

Otchłanne spory stąd się właśnie w filozofii biorą, że to, co jednym widzi się oczywiste, wcale nie jest takie dla drugich. (1957, r.: IV, Dialogi) =

The most profound disputes in philosophy arise precisely from the fact that what some see as obvious is not at all so to others. [B.W.]

 

Religia, filozofia są klejem, wciąż składamy i zbieramy rozpełzające się w statystykę ochłapy, żeby je złożyć w sens, jak w dzwon naszej chwały, żeby odezwały się jednym, jedynym głosem! (1959, Śledztwo) =

Using religion and philosophy as the cement, we perpetually collect and assemble all the garbage comprised by statistics in order to make sense out of things, to make everything respond in one unified voice like a bell chiming to our glory. [M.A.]

 

To nie tylko kiepska filozofia, to nawet kiepska mistyka. (1961, Solaris) =

That is a fallacy, not just philosophically but also mystically speaking. [K.J., C.S.]

 

W gruncie rzeczy najbardziej interesowała mnie filozofia i myślę, że szukałem jej nie tyle u filozofów, co u cybernetyków, fizyków, biologów. (1964, a.: O sobie, Diabeł i arcydzieło) =

In fact I was always most interested in philosophy, and I think that I looked for it not so much among the philosophers as among computer scientists, physicists, and biologists. [B.W.]

 

Cóż innego oznacza w końcu filozofia, jeśli nie chęć zrozumienia wszystkiego w stopniu większym, aniżeli umożliwia to nauka! (1964, o.: Doktor Diagoras) =

What is philosophy, in the end, but the desire to understand things to a degree greater than science permits? [S.J., S.-Z.M.]

 

Filozofia chce odpowiedzieć na wszystkie pytania, właśnie jak jakiś Bóg. (1964, o.: Doktor Diagoras) =

Philosophy wants to answer all questions, like a God. [S.J., S.-Z.M.]

 

Pierwszą zasadą filozofii winno być hasło medycyny primum non nocere – w rozumieniu silnym, a w słabszym: „nie przeszkadzać”. (1965, a.: Summa technologiae. Posłowie do dyskusji, Rozprawy i szkice) =

The first principle of philosophy should be the medical dictum primum non nocere – in the strong version, and in the weaker: “do not interfere”. [B.W.]

 

Aby móc nie działać, trzeba pierwej móc działać, bo ten, kto się powstrzymuje od wywrócenia góry dla braku środków po temu, a głosi, iż zaniechał czynności, bo to mu mądrość dyktuje, ośmiesza się tylko tanim pozorem filozofowania. (1965, o.: Bajka o trzech maszynach opowiadających króla Genialona, Cyberiada) =

To refrain from acting, one must first be capable of acting. He who does not move the mountain for lack of means, yet claims that wisdom did dictate he move it not, merely plays the fool with his display of philosophy. [K.M.]

 

Warto nauczyć się takiego języka, który stwarza filozofów, gdy nasz – tylko filozofie. (1967, r.: Zakończenie, Summa technologiae) =

It truly makes sense to learn such a language – because it constructs philosophers, while ours constructs only philosophies. [Z.J.]

 

Rozmaite bywają korzyści. Mrówki, które napotkały w swej wędrówce nieżywego filozofa, też na tym skorzystały. (1968, Głos Pana) =

There are benefits and there are benefits. Ants that encounter in their path a dead philosopher may make good use of him. [K.M.]

 

Na dnie filozofii, która zawsze chce powiedzieć więcej, niż to jest możliwe w danym czasie, bo stanowi próbę „schwytania świata” w siatkę pojęć zamkniętą, właśnie w pismach najznakomitszych myślicieli zatajona jest dojmująca bezbronność. (1968, Głos Pana) =

Philosophy always wants to say more than is possible at a given time, because it represents an effort to "capture the world" in a closed conceptual net – even in the works of the most illustrious thinkers, there lies hidden an acute vulnerability. [K.M.]

 

Poznawczy wysiłek człowieka to ciąg z granicą w nieskończoności, a filozofia to próba osiągnięcia tej granicy za jednym zamachem. (1968, Głos Pana) =

Man's quest for knowledge is an expanding series whose limit is infinity, but philosophy seeks to attain that limit at one blow. [K.M.]

 

Filozofia mówi o ludzkich nadziejach, lękach i pożądaniach daleko więcej, aniżeli o istocie doskonale obojętnego świata, który tylko dla jednodniówek jest wieczną niezmiennością praw. (1968, Głos Pana) =

Philosophy speaks of human hopes, fears, and longings at much greater length than it does of the essence of the completely indifferent world, a world that is an eternal constant of laws only for the news media. [K.M.]

 

Autorzy nibynaukowych bajek dostarczają publiczności tego, czego ona pragnie: truizmów, obiegowych prawd, stereotypów, dostatecznie przebranych, udziwacznionych, aby odbiorca mógł jednocześnie pogrążać się w bezpiecznym zadziwieniu i pozostać nie wytrąconym ze swojej życiowej filozofii. (1968, Głos Pana) =

The authors of these pseudoscientific fairy tales supply the public with what it wants: truisms, cliches, stereotypes, all sufficiently costumed and made "wonderful" so that the reader may sink into a safe state of surprise and at the same time not be jostled out of his philosophy of life. [K.M.]

 

Poglądy religijne i filozoficzne są konsekwencją konstrukcji biologicznej, bo ludzie są ograniczeni w czasie, a chcą, w każdym pokoleniu, poznać wszystko, zrozumieć wszystko, wyjaśnić wszystko – i z tego rozmijania się wynikła metafizyka – jako most łączący możliwe z niemożliwym. (1968, o.: Rozprawa, Opowieści o pilocie Pirxie) =

Your religious, philosophical views are the consequence of your biological structure: bound by time, humans of every generation have craved knowledge, understanding, answers … and this disparity gave rise to metaphysics – a bridge between the possible and the impossible. [I.L.]

 

Reprezentowany przeze mnie styl tak w literaturze, jak w filozofii jest czymś u nas totalnie odosobnionym. (1968.12.25, List do W.Kapuścińskiego, Listy albo opór materii) =

The style that I represent in both literature and philosophy is one of a kind in Poland. [B.W.]

 

Dawniej nad światem, a teraz nad językiem łamią sobie filozofowie głowy. (1970, r.: Świat dzieła literackiego, Fantastyka i futurologia) =

Philosophers used to rack their brains over the world, but now it's about language. [B.W.]

 

Filozof stara się najpierw zrozumieć, a potem generalizować. (1971, o.: Nowa Kosmogonia, Doskonała próżnia) =

Philosophers attempt first to understand, and then to generalize. [K.M.]

 

Szkoła tak zwanych optysemistów, to jest filozofów, czerpiących optymizm na przyszłość z pesymistycznej oceny teraźniejszości. (1971, o.: Podróż dwudziesta pierwsza, Dzienniki gwiazdowe) =

The school of “optessimists,” i.e. philosophers who derived optimism for the future from a pessimistic appraisal of the present. [K.M.]

 

Mnie z kolei zjada tzwany Filozoficzny Bies. (1972.03.24, List do M.Kandla, Sława i Fortuna) =

I am, in turn, consumed by the so-called Philosophical Demon. [B.W.]

 

Bez pląsu filozofia łatwo zwala się w martwo zrodzoną kobyłę! (1972.12.07, List do M.Kandla, Sława i Fortuna) =

If it doesn't dance, philosophy easily turns into a stillborn dolt! [B.W.]

 

Nic nie przyszło ciężej filozofii człowieka nad uznanie, że jego powstaniu nie patronował ani uśmiech, ani chichot Nieskończoności. (1973, Golem XIV) =

Nothing has come harder to man's philosophy than the recognition that neither the smile nor the snicker of the Infinite was the patron of his birth. [H.M.E.]

 

Głupstwo filozofa bawi mocniej od głupstwa idioty. (1973, Golem XIV) =

The philosopher's blunders are more amusing than the idiot's. [H.M.E.]

 

Wyglądem są ludzie nauk ścisłych dość niepozorni w zestawieniu z humanistami w rodzaju filozofów. (1976, Katar) =

People in the exact sciences tend to be less conspicuous in appearance than those in the humanities. [I.L.]

 

Otchłanniejsze horyzonty filozoficzne otwierają się w mojej beletrystyce niż w dyskursywnych książkach, co zapewne po części stąd idzie, że gdy piszę coś dyskursywnego, odruchowo powściągam się, starając się być bardziej zdyscyplinowanym. (1977.03.16, List do M.Kandla, Sława i Fortuna) =

The philosophical horizons open more precipitously in my fiction than in my discursive books, which surely derives in part from the fact that when I am writing something discursive I reflexively restrain myself, trying to be more disciplined. [B.W.]

 

Wyższość literatury w tym, że inaczej niż w nauce, niż w filozofii, można samemu sobie w poetyce beletrystycznej przeczyć, można siebie kwestionować, można z tym swoim igrać tak, tak samo, jak z całym światem. (1977.08.28, List do M.Kandla, Sława i Fortuna) =

The advantage of literature is that, as opposed to science, to philosophy, you can contradict yourself in poetry, question yourself, and frolic as if the world's your plaything. [B.W.]

 

Prowadząc „podwójne życie” jako literat i jako dyletant-filozof, przestrzegam pilnie kryteriów poprawności właściwych temu gatunkowi, który aktualnie uprawiam. (1978, a.: Historia jednego pomysłu, Diabeł i arcydzieło) =

Leading a “double life” as a writer and a dilettante philosopher, I assiduously observe the criteria of correctness proper to the genre in which I am working at the moment. [B.W.]

 

Science fiction oznaczała dla mnie rygor naukowy i jednocześnie także przywilej swobody twórczej, którą zapewnia sztuka. Czyli mimo wszystko oznaczała filozofię, nawet i ukrytą w literaturze. (1980, a.: Posłowie [Dialogi]) =

To me, Science Fiction meant scientific rigor combined with the privilege of the creative freedom afforded by art. That is, it meant philosophy in spite of everything, even if it was concealed in literature. [B.W.]

 

Nauka bierze świat jaki jest, filozofia i teologia natomiast rozważają, czy nie mógłby być inny. (1981, Golem XIV) =

Science takes the world as it is, whereas philosophy or theology debate whether it might not be otherwise. [H.M.E.]

 

Filozofowie też zajmują się kluczami i zamkami, lecz tak, że do kluczy dorabiają zamki, nie otwierają bowiem świata, lecz postulują taki, który można rozewrzeć ich kluczem. (1981, Golem XIV) =

Philosophers are also occupied with keys and locks, except that they make locks to fit the keys, since instead of opening up the world, they postulate one which can be opened with their key. [H.M.E.]

 

Filozofowanie wymaga takiego napięcia umysłowego, takiej koncentracji i ponadludzkiego wręcz wyciągania się z cielesnych portek, że jego poetyzowanie wydaje się grubym nieporozumieniem. (1982, r.: Gusta i dyzgusta, Tako rzecze... Lem) =

Philosophizing requires such mental tension, such concentration and downright superhuman tooth-pulling that poeticizing it seems way off the mark. [B.W.]

 

Zdaję sobie sprawę, że znajduję się na dziwacznym miejscu, gdzie graniczą ze sobą: literatura, nauka, filozofia, hipotezotwórstwo, nieodpowiedzialne bredzenie i profetyczność, która jest dziś w najwyższym stopniu niemodna. (1982, r.: Księga skarg i wniosków, Tako rzecze... Lem) =

I realize that I stand at a strange point, at the intersection of literature, science, philosophy, the generation of hypotheses, irresponsible gibberish, and prophecy that is today unfashionable to the utmost degree. [B.W.]

 

Filozofowanie powinno być sprawą namiętności. (1982, r.: Pasja filozofowania, Tako rzecze... Lem) =

Philosophizing should be a matter of passion. [B.W.]

 

Dialektyki w ogóle nie można sformalizować, przez co jest tyle jej wykładni, ilu myślicieli. (1982, r.: Pasja filozofowania, Tako rzecze... Lem) =

Dialectics cannot be formalized at all, which is why there are as many explanations of it as there are thinkers. [B.W.]

 

Każdy system typu religijnego wierzenia albo filozoficznego światopoglądu powstawał wysiłkiem zbiorowym, poprzez transformatywną i kumulatywną robotę jednostek oraz zbiorowości, aż okrzepł na pewnym stadium tych procesów. (1982, r.: W cywilizacyjnej jamie, Tako rzecze... Lem) =

Every system of a religious-belief or philosophical-worldview type arose as a collective effort, through the transformative and cumulative work of individuals or a group, until it congealed at a certain stage of these processes. [B.W.]

 

Istnieje pewien najwyższy poziom złożoności i komplikacji ludzkich systemów myślowych, które nie są wprost empirycznego pochodzenia, lecz stanowią albo „pomysły” filozofów, albo są – w wierzeniach – Objawieniami. (1982, r.: W cywilizacyjnej jamie, Tako rzecze... Lem) =

There is a certain ultimate level of the complexity and complication of human intellectual systems that are not of simply empirical derivation, but constitute either the “ideas” of philosophers or are believed to be Revelation. [B.W.]

 

Filozof ma prawo, aby być kategorycznym. (1982, r.: W cywilizacyjnej jamie, Tako rzecze... Lem) =

A philosopher has the right to be categorical. [B.W.]

 

Ten, kto orzeka, że człowiek jest królem wszelkiego stworzenia i że nad dzisiejszego filozofa nic większego być nie może, ten nie tylko nie wznosi człowieka, lecz bardzo silnie go ogranicza, pakując go – jak do kryminału – do danego momentu historycznego. (1982, r.: Wyjaśniać świat, Tako rzecze... Lem) =

Anyone who complains that man is the lord of all creation and that today's thinkers are the greatest of all time not only fails to elevate man's status, but also limits it radically by confining man to a given historical moment – as if to a prison. [B.W.]

 

W życiu i w pracy byłem kotem, który chadza własnymi drogami. Nie należałem do żadnej poetyckiej lub literackiej grupy czy szkoły, nie stworzyłem żadnego prądu czy kierunku, a chociaż pojawiałem się moim pisaniem w dziwacznie rozmaitych obszarach, od cybernetycznej socjologii i filozofii po zmyśloną krytykę nie istniejących powieści i po science fiction, wszędzie byłem przybyszem z zewnątrz, którego częściej niż uznanie witało zaskoczenie czytelników – najzupełniej sensowne, ponieważ we wszystkich gatunkach i tematach, jakie podejmowałem i uprawiałem, byłem samotnikiem i samozwańcem. (1987, a.: Wypowiedź laureata [Poznanie i zło]) =

In my life and work I have been the cat that walked by himself. I did not belong to any poetic or literary group or school, I have not created any trend or movement, and although I have turned up through my writing in oddly different territories, from cybernetic sociology and philosophy through the invented criticism of non-existent novels, to science fiction, I have always been a newcomer from outside greeted by my readers less often with acclaim than with shock – completely understandably, because in all the genres and themes that I have taken up and practiced, I have been a loner and a usurper.  [B.W.]

 

Inwazja techniki w domenę doktryn filozoficznych już stała się faktem. (1991, a.: Trzydzieści lat później, Mój pogląd na literaturę) =

The invasion of technology into the domain of philosophical doctrines a fact. [S.P.]

 

Nauka sprawdza się w zastosowaniach, tj. w rzeczywistości, a nie tylko, jak np. filozofia z jej mnóstwem rozgałęzień, na papierze, na który spływa z łysiejących głów. (1994, a.: Herezje, Tajemnica chińskiego pokoju) =

Science proves itself in application, that is, in reality, and not only like philosophy with its multitude of branches on paper, where it drips from balding heads. [B.W.]

 

Nie do pomyślenia jest dziś uczony, który zajmuje się jednocześnie biologią, astrofizyką, filozofią i jeszcze futurologią na dodatek. Natomiast wolny strzelec, dyletant jak ja, może sobie na to pozwolić, bo nikt mu nie zabroni. (1995, w.: Jestem Casanovą nauki) =

A scientist simultaneously practicing biology, astrophysics, philosophy, and futurology to boot is unthinkable today. On the other hand, a freelancer, a dilettante like me, can get away with it, because no one forbids it. [B.W.]

 

Filozofia rodzi się ze zdziwienia. No i potem stawia pytania, na które nie potrafi odpowiedzieć. A jak się komuś zdaje że potrafi, to też się myli, przeważnie. (1996, w.: Zatańczyć „Solaris”) =

Philosophy is born of wonder. Then it asks questions it cannot answer. If it seems to someone that it can, they are usually wrong. [B.W.]

 

Minął już czas wielkich systemów filozoficznych. Moja filozofia jest łaciata. Idę w tym kierunku, gdzie się aktualnie najwięcej dzieje. (1998, w.: Zawsze byłem niewidzialny) =

The time of the great philosophical systems has passed. My philosophy is a patchwork. I go in the direction where the most is happening at the moment. [B.W.]

 

Wszystko jest znacznie bardziej skomplikowane, aniżeli zdolny byłby pojąć umysł człowieka, który stroniąc od eksperymentalnej nauki, pragnie się schronić w królestwie filozoficznego myślenia. (2000, r.: Dylematy, Okamgnienie) =

We must unfortunately conclude that everything far more complicated than the human mind can comprehend – especially if we move away from experimental science and take refuge in the realm of philosophical thought instead. [M.C.]

 

Mózg człowieka współczesnego nie powstawał kształtowany przez genowe rozgrywki na przestrzeni ostatniego miliona lat po to, ażebyśmy muzykowali, malowali, rymowali bądź uprawiali prozę albo fizykę czy filozofię. (2000, r.: Inteligencja, rozum, mądrość, Okamgnienie) =

The brain of modern man was not formed by the genetic competition of the last million years in order for us to be able to play music, paint, make rhymes, write prose, or engage in physics or philosophy. [M.C.]

 

Konstruktorzy mają tę przewagę nad filozofami, że oprócz swoich licznych klęsk i niepowodzeń mogą wskazać na swoje sukcesy. (2000, r.: Oczami konstruktora, Okamgnienie) =

Engineers have an advantage over philosophers in that they can point to their successes, not only to their defeats and failures. [M.C.]

 

Filozofowie starali się odnaleźć w ludziach raczej boski, prometejski pierwiastek, który też w nich zresztą jest – ale prometejskim ogniem podpala się potem domy i miasta. (2000, r.: Rozmowa szósta, Świat na krawędzi) =

Philosophers tried to find a divine, Promethean element in people, and there is one – but then the Prometheam fire started a conflagration of houses and cities. [B.W.]

 

Dialektyka jest to ogromna kupa bzdur, na której postawiono filozofię dialektycznego materializmu. (2000, r.: Rozmowa trzecia, Świat na krawędzi) =

Dialectics is a gigantic heap of nonsense upon which the philosophy of dialectical materialism is based. [B.W.]

 

Całe to nasze grzebanie się w przeszłości polega właśnie na tym, źe jeśli jakiś idiota coś dziś powie, to 40 filozofów nie wystarczy, żeby to odkręcić. (2005, w.: Matka Boska się nie zjawi) =

All of our mucking about in the past is based on that if some idiot says something today, then not even 40 philosophers will be enough to unscrew it. [Un.]

 

 

* Doktor nauk technicznych (specjalność: komputery); od 1999 roku tłumacz opowiadań i dyskursywnej prozy Stanisława Lema na język rosyjski (Bomba megabitowa, Tajemnica chińskiego pokoju, Okamgnienie, Tako rzecze… Lem, Mój pogląd na literaturę, Sex Wars, DyLEMaty, Krótkie zwarcia, Lata czterdzieste, liczne artykuły, wywiady i listy); autor ponad pięćdziesięciu artykułów o twórczości Lema, publikowanych w dziewięciu krajach; autor książki w języku rosyjskim o biografii Lema i jego dziedzictwie filozoficznym pt. Stanisław Lem (Mińsk, 2014, 448 s.). Do 100-lecia Stanisława Lema ułożył i wydał wielojęzyczne książki Świat Stanisława Lema (2000 cytatów o charakterze aforyzmów ze wszystkich publikowanych prac Pisarza), Stanisław Lem w Świecie (fragmenty z dzieł Pisarza w 60 językach) oraz Stanisław Lem Non Fiction. Bibliografia i Personalie (światowa bibliografia Pisarza z licznymi dodatkami). Odznaczony złotym medalem Gloria Artis za zasługi dla polskiej kultury (2021). Mieszka w Mińsku (Białoruś).