Filozoficzna chrestomatia Stanisława Lema

 

 Wybrał Paweł Okołowski, przełożył na angielski Marek Kądzielski

                          

Metafizyka ogólna

General metaphysics 

„Świat”, czyli „wszystko istniejące”, składa się z „rzeczy”, o których można się dowiedzieć dzięki „informacji”.

“The world”, or “everything existing”, is made up of “things” that can be learned about through “information”.

                                                  Mój pogląd na świat, w: Bomba megabitowa, Kraków 1999, s. 22.

 

Świat jest zbiorem losowych katastrof, zarządzanych ścisłymi prawami. =

The world is a collection of random catastrophes, governed by strict laws.

                                                                       Biblioteka XXI wieku (1986), Warszawa 2009, s. 161.

 

(…) Całkowite zdeterminowania są granicą idealną stanów rzeczywistych (…) (a) powiązania tych stanów mają stochastyczny charakter, który w praktyce może być zresztą często pomijny.

(...) The total determinants are the ideal limit of the real states (...)(a) the connections between these states have a stochastic character, which in practice can, moreover, often be neglected.

                                                       Biologia i wartości (1968), w: Dialogi, Warszawa 2010, s. 334.

 

Świat jest nieżyczliwy, bo łatwiej w nim niszczyć niż tworzyć; łatwiej dręczyć niż uszczęśliwiać; łatwiej zgubić niż ocalić; łatwiej zabić niż ożywić. (…) Trudno obalić to rozumowanie. (…) To jest strzałka entropii. (…) Taka jest przyroda świata. Nawet Pan Bóg rozkłada ręce.

The world is unkind because it is easier to destroy than to create; easier to torment than to make happy; easier to lose than to save; easier to kill than to revive. (...) It is difficult to refute this reasoning. (...) This is the arrow of entropy. (...) Such is the nature of the world. Even the Lord God throws up His hands.

                                                                                    Tako rzecze Lem, Kraków 2002, s. 401-402.

 

Antropologia filozoficzna

Philosophical anthropology

 
Człowieczeństwo jest w poznawaniu tego, co nas miażdży i łamie.

Humanity is in knowing what crushes and breaks us.

                                                                                 Listy albo opór materii, Kraków 2002, s. 206.

 

Taka jest natura ludzka, która się nie zmieniła na przestrzeni ostatnich 100-160 tysięcy lat.

This is human nature, which has not changed over the last 100-160,000 years.

                    Cywilizacja nie stawia oporu, w: M. Oramus, Bogowie Lema, Warszawa 2006, s. 74.

 

Dzięki badaniu bliźniąt jednojajowych (…) wiemy już, że dziedziczność wyznacza w siedemdziesięciu i więcej procentach – liczby są oczywiście chwiejne – los jednostki.

Thanks to the study of monozygotic twins (…), we now know that heredity determines, in seventy percent and more – the numbers are, of course, somewhat uncertain – the fate of the individual.

                                                                                                    Lube czasy, Kraków 1995, s. 100.

 

Człowiek, którego sobie Marks wymyślił, nigdy nie istniał. Nigdy nie było żadnego wyalienowanego rozmaitymi feudalizmami i kapitalizmami anioła, którego wystarczyło pozbawić wszelkiej własności, zwłaszcza prywatnej, by odzyskał pełnię anielskich cnót.

The man that Marx imagined never existed. There never was any angel alienated by the various feudalisms and capitalisms, who only needed to be deprived of all property, especially private property, to regain the fullness of angelic virtues.

                                                                                             Dziury w całym, Kraków 1997, s. 38.

 

Bezinteresowne mordowanie i zadawanie cierpienia, któremu nie towarzyszy pożeranie, jest wyłącznie specjalnością człowieka.

The gratuitous killing and inflicting of suffering, without the accompaniment of consumption, is exclusively a human specialty.

                                                               Drapieżna małpa, „Gazeta Wyborcza”, 19-20.02.1994.

 

Brodski miał niestety rację, mówiąc, że zamiłowanie do zbrodni i mordów masowych jest cechą konstytutywną natury ludzkiej.

Brodsky was sadly right when he said that the love of crime and mass murder is a constitutive feature of human nature.

                                                                                           Rasa drapieżców, Kraków 2006, s. 176.

 

(…) Jedni zadają zło, ponieważ mogą i lubią, natomiast drudzy, ponieważ muszą albo wydaje im się, że muszą.

(...) Some inflict evil because they can and like to, while others inflict it because they have to, or it seems to them that they have to.

                                                                                             Lubią albo muszą, „Znak”, 1998, nr 5.

 

Jest bardzo wielu ludzi, którzy wcale nie są agresywni, ale za to są ewidentnie źli.

There are a great many people who are not violent at all, but who are demonstrably angry.

                                                                                           Tako rzecze Lem, Kraków 2002, s. 377.

 

Religie są protezami, które mają nam ułatwić oswojenie się z myślą o przykrej perspektywie niebytu.

Religions are prostheses to help us get used to the idea of the unpleasant prospect of non-being.

                                                                         Wracam z Kosmosu, „Polityka” 1995, nr 41, s. 30.

 

Człowiek myślący powstał wtedy, gdy zaczęto zwłoki zmarłych (…) grzebać w zrytualizowanej pozycji (…). Tak powstawały wiary religijne. Nie tyle (…) ze zwyczajnego strachu przed nicością (…), ile z poczucia, jakby tu rzec, nadzwyczajnej niegodziwości, nieuczciwości i gorszącego wprost pomiatania indywidualną godnością człeczą, którą śmierć w sobie zawiera i sobą spełnia.

The thinking man emerged when the corpses of the dead (...) began to be buried in a ritualised position (...) This is how religious beliefs were born. Not so much (...) out of ordinary fear of nothingness (...), but from a sense, so to speak, of extraordinary wickedness, dishonesty and outright scandalous abuse of individual human dignity, which death encompasses and fulfils in itself.

                                                                                                  Sex Wars, Warszawa 1996, s. 254.

 

Potrzeba moralności zakotwiczonej w wierzeniach typu religijnego jest u Homo sapiens (…) uwarunkowana nawet i genetycznie.

The need for morality anchored in religious-type beliefs is in Homo sapiens (...) even genetically conditioned.

                                                                                              Krótkie zwarcia, Kraków 2004, s. 407.

 

Kiedy się zbierze kilku ludzi, których złączyło to, że im wspólna robota odpowiada, to powstaje swoisty esprit de corps, wytwarza się duch wspólnoty.

When you get a few people together who have been brought together by the fact that they enjoy doing things together, a kind of esprit de corps is created, a community spirit is generated.

                                                                                                    Lube czasy, Kraków 1995, s. 122.

 

(…) Widać jak bardzo różnolity jest twór zwany ludzkością. / (…) Ludzkość nigdy się nie zjednoczy (…).

(...) You can see how diverse the creation called humanity is. / (...) Humanity will never unite (...).

              Rasa drapieżców, Kraków 2006, s. 156./ Bomba megabitowa (1999), w: Moloch, Warszawa  2010, s. 532.

 

(…) Specyfika narzędzi wytwórczych, sposób produkowania utworzyły machinę, która uniezależniając się od ludzkiej woli, jęła coraz bardziej ciążyć nad życiem jednostek (…).

(...) The specificity of the productive tools, the method of production created a machine which, making itself independent of human will, began to weigh more and more heavily on the lives of individuals (...).

                                                                                   Dialogi (1957), Warszawa 2010, s. 130-131.

 

Technologia jest zmienną niezależną cywilizacji. Chcemy czy nie chcemy, ona się samonapędza (…). (…) Pojawia się tam, gdzieśmy się jej najmniej spodziewali. (…)

Technology is the independent variable of civilisation. Like it or not, it is self-perpetuating (...). (...) It appears where we least expect it (…).

                                                                                                Lube czasy, Kraków 1995, s. 91-92.

 

Jesteśmy tylko bezradnymi malutkimi żyjątkami, a całe gadanie o potędze technologicznej (…) jest zawracaniem głowy.

We are just helpless little creatures, and all the talk of technological might (...) is just a fuss.

                                                                                            Krótkie zwarcia, Kraków 2004, s. 267.

 

(…) Tam, gdzie biotechnologia otworzy możliwość nie tylko pomocy człowiekowi, ale też – mówiąc brutalnie – zarobku, przeszkody stawiane na drodze jej rozwoju prędzej czy później runą.

(...) Where biotechnology opens up the possibility of not only helping humanity but also - to put it bluntly - making money, the obstacles placed in the way of its development will sooner or later crumble.

                                                                                                 Dziury w całym, Kraków 1997, s. 7.

 

Noologia (ogólna teoria rozumów)

Noology (general theory of minds)

 
Niebo, w które wierzy Golem, jest pozbawione Stwórcy, ale nie jest puste, bo urasta w nim piramida coraz potężniejszych rozumów.

The heaven in which the Golem believes is devoid of a Creator, but it is not empty, for within it grows a pyramid of ever more powerful wits.

                                                                                     Tako rzecze Lem, Kraków 2002, s. 122-123.

 

(…) Rozum nie jest tylko reakcją na bytowe zagrożenie (…), lecz obserwatorem, świadkiem i sędzią świata.

(...) Reason is not merely a reaction to an existential threat (...) but an observer, witness and judge of the world.

                                                             Kosmologia porównawcza, „Problemy”, 1980, nr 10, s. 49.

 

(…) Zalążkiem rozumu zapewne są odruchy warunkowe i bezwarunkowe żywego organizmu (…). (…) Fundamentem są emocje, a razem z nimi orientacje ku czemuś lub od czegoś (…).

 (...) The nucleus of reason is probably the conditioned and unconditioned reflexes of the living organism (...). (...) The foundation is the emotions, and with them orientations towards or away from something (...).

                                                  Zastąpić rozum? (1999), w: Moloch, Warszawa 2010, s. 379; 381.

 

Epistemologia

Epistemology

 
Język jest tak samo mądrzejszy od umysłu każdego z nas, jak mądrzejsze jest od rozeznania każdej jednostki jej ciało.

Language is wiser than the mind of any one of us, just as the body is wiser than the discernment of any of its units.

                                                                                        Głos Pana (1968), Warszawa 2008, s. 17.

 

Język jak cień pokazuje nam to, co rzuciło ten cień.

Language like a shadow shows us what cast that shadow.

                                                                                                  Sex Wars, Warszawa 1996, s. 305.

 

Pierwszym obowiązkiem Rozumu jest nieufność wobec siebie.

Reason’s first duty is to distrust itself.

                                                                                     Golem XIV (1981), Warszawa 2009, s. 278.

 

Istnieją rozmaite szkoły filozoficzne (…). (…) One są często po prostu, jak się to dzisiaj mówi, niekompatybilne, i na to nie ma żadnej rady.

There are various philosophical schools (...). (...) They are often simply, as we say today, incompatible, and there is no help for that.

                                                                                         Świat na krawędzi, Kraków 2000, s. 266.

 

Jestem niewolnikiem logiki. Po prostu nie mogę przestać myśleć logicznie, i to jest dla mnie ważne.

I am a slave to logic. I just can’t stop thinking logically, and that’s important to me.

                                          Eine Art. Credo, „Quarber Merkur” VII 1972 (tł. na pol. W. Jaźniewicz).

 

Racjonalizm w ostatecznej instancji opiera się zawsze na czymś, co już (…) racjonalizacji nie podlega. Nie podlega zaś dlatego, ponieważ niedowodliwe – czyli nieracjonalizowalne właśnie – są wartości autonomiczne.

Rationalism in the final instance is always based on something that is already (...) not subject to rationalisation. It is not subject to rationality because autonomous values are unprovable, i.e. non-rationalizable.

                                                              Fantastyka i futurologia (1970), t. 2, Kraków 1989, s. 539.

 

Aksjologia

Axiology

 
Jakkolwiek więc wartości, wcielone w instytucje kultury, są empirycznie niedowodliwe i uwikłane w uzasadnienia nieracjonalne, likwidacja ich jest zabiegiem, który narusza człowieczeństwo.

Thus, however values, embodied in cultural institutions, are empirically unprovable and entangled in irrational justifications, their abolition is a procedure that violates humanity.

                                                              Fantastyka i futurologia (1970), t. 2, Kraków 1989, s. 537.

 

Sankcja kultury nie powinna być umieszczona w pomysłowości ludzkiej, lecz w transcendencji.

The sanction of culture should not be placed in human ingenuity, but in transcendence.

                                                                                            Tako rzecze Lem, Kraków 2002, s. 120.

 

Należy się zastanowić, czy zło jest naprawdę rozłączne względem dobra i można je odciąć, czy też jedno z drugim jest tak zmieszane, iż rozłączyć się w żaden sposób nie dają.

One has to wonder whether evil is really separable from good and can be cut off, or whether one is so mixed with the other that they cannot be separated in any way.

                                                                                           Tako rzecze Lem, Kraków 2002, s. 377.

 

Stoję przy Kodeksie Hammurabiego, który był wyrazem powściągliwości kar, a nie okrucieństwa: oko za oko, ząb za ząb, więc i życie za życie. Jestem za karą śmierci dla notorycznych morderców.

I stand by the Code of Hammurabi, which was an expression of restraint in punishments rather than cruelty: an eye for an eye, a tooth for a tooth, so life for life. I am in favour of the death penalty for notorious murderers.

                                                                                                         Sex Wars, Kraków 2004, s. 91.

 

Dekalog jest najpotężniejszym sprzeciwem wobec (…) ludzkiej natury.

The Decalogue is the most powerful objection to (...) human nature.

                                                                   Drapieżna małpa, „Gazeta Wyborcza”, 19-20.02.1994.

 

Ewangelia była najbardziej dramatycznym i rozpaczliwym wysiłkiem przeciwstawienia się złu.

The Gospel was the most dramatic and desperate effort to resist evil.

                                                                                                     Sex Wars, Warszawa 1996, s. 54.

 

Cywilizacja Białych ustępuje – zostają jej męty.

The civilisation of the White People is receding - what is left are its dregs.

                                                                                                 Lube czasy, Kraków 1995, s. 91-92.

 

W mojej praktycznej etyce mniejsze zło istnieje i uważam, że w przymusowej sytuacji trzeba je wybierać.

In my practical ethics, the lesser evil does exist, and I believe that in a coercive situation one must choose it.

                                                                                             Krótkie zwarcia, Kraków 2004, s. 405.