Edgar Allan Poe – wiersze o śmierci i miłości

Paweł Okołowski

2023-11-22

Czas czytania 8 min

Edgar Allan Poe – wiersze o śmierci i miłości

(przełożył – Paweł Okołowski)[i]

Kruk

(1844-1849)

O ponurej raz północy, kiedy zanurzałem oczy

W głąb mądrości – z krwi i kości – starych ksiąg,

Z nagłej wnet podniety poniechałem ich wersety,

Bo u drzwi mojego domu, nieznany nikomu… jakby szczęknął gong.

Co to było? Ktoś pijany, nieprzytomny, snem przygnany?…znany zdarzeń ciąg

– W próg waliło – choć pustką biło w krąg.

Ach, pamiętam – w tę noc grudnia, co czarna była jak studnia:

Skwierczące w kominku drwa zetliły do cna – tylko duszy kłąb,

Żadnym ogniem jej nie mogłem ogrzać w głąb,

Z żalu chory po stracie Lenory – jak ją zwą z niebiańskich łąk.

Bo moje już nie dotkną ręce bezimiennej mgły dziewczęcej[1],

Zatem nigdy – gdyż tam nie ma rąk.

I nagle, bez żadnej miary, coś zatłukło spod kotary,

Znowuż intruz napierał, wrócił jak bumerang.

Struchlałem – ze strachu jakiego wcześniej nie znałem,

I słucham, co rozum podpowie, by tej bojaźni pozbyć się stąd:

„Oto zagubiony wędrowiec, co w śniegu dzierży drąg,

On tylko – i żadnych innych rąk”.

Odwagi nabrawszy, rzekłem tonem rubasznym:

„O, Panie bądź Pani, nieznany gościu z ksiąg,

Podwoje odmykam, na dżin proszę do stolika”.

Lecz, na nieszczęście, w moje obejście uparty wciąż wali drąg.

Zamarłem, choć drzwi otwarłem szturmem rąk.

A tam ciemność, i cisza w krąg.

Stałem w mroku jak lunatyk, na tym wichrze lodowatym,

Rojąc mary, aż paraliż krtań mi ścisnął jak prąd.

Jak nikt w świecie przerażony, lgnąłem do niebyłej żony,

Aż usta jęknęły słów zmorą: „Lenoro!” – w mroku głąb.

I „Lenoro!” rzekło echo, głos odbiło jak ping-pong.

I znów cisza zaległa w krąg.

Powróciłem do komnaty, lecz nie koniec sprawy na tym,

Tylko przedłużenie mąk: znów pukania słychać gong.

Znów coś tłucze, nie mamidło, pewnie okiennicy skrzydło,

Trzeba zbadać tajemnicę – co w uszach dzwoni za bąk,

Muszę sprawdzić należycie, z czyich hurgot płynie rąk.

I nic, tylko wiatru ciąg, wiatru ciąg.

Uchyliłem okiennice – jakby pognał ktoś konnicę,

Kruk z furkotem, śmiałym lotem sunął w głąb,

I z impetem niesłychanym runął czarnymi skrzydłami,

Siadł we wnęce – lico iście miał książęce, tors jak drąg.

Na popiersiu tkwił Ateny, ze szponami wczepionemi jakby w loków strąk.

I znowuż cisza śnieżnych łąk.

Ptak z hebanu, dziki, nastrój wniósł Afryki, z wdziękiem taranu.

„Choć pióra Twoje już nie te, i dzioba stępiał rąb,

Mów starożytny ptaku, straszydło, zawadiako,

Skąd żeś się wziął? – i mów, bo nie wiem – a skąd? –

Jak pod Plutona niebem Cię zwą, imię Twoje z jakich ksiąg?”.

A kruk odparł: „Zmarłych krąg”.

Zadziwiony, a słuch mnie nie mamił, że ptaszysko odrzekło słowami,

Choć, zda się, bez sensu zabrzęczał – jak bąk,

Pojąłem, i nikt nie zaprzeczy, że w całej naturze wszechrzeczy

Żaden byt człowieczy z ptakiem nie dzielił swych mąk;

Nie wciągnął go w dysputy ciąg,

Tym bardziej kruka, co zwie się „Zmarłych krąg”.

Kruk dwa słowa wprawdzie rzekł, ale jakby w duszy brzeg

Je wbił; żadnych innych sensu chwil nie uchwycił ucha kąt.

Kiedy mu się poskarżyłem, że nadzieje prysły miłe,

Że sam żyję, że przyjaciół zbrakło rąk,

Domyślałem się, po trochu, że i jemu przy mym boku wybrzmi gong.

Kruk zaprzeczył: „Po zmarłych krąg”.

Zaskoczony tą ripostą, powiedziałem, prosto z mostu:

„To głos człeka pobitego, co ode złego, pod losu trafił drąg.

I od tego dopustu dwa słowa zostały mu w ustach,

Melancholii skarga tłusta, lamentu ciąg –

By uciec stąd, wyrwać się od dalszych mąk;

By nie przyszły już nigdy, po zmarłych krąg!”.

Że kruk mnie jednak zafrapował, tom i fotel wyfasował,

Blisko Niego i Pallady, na wyciągnięcie rąk.

I począłem błogie snuć myśli – o tym, abyśmy

Wspólnie z gościem w świadomości weszli głąb;

Z tym ptakiem złowieszczym, z antycznych ksiąg,

Doszli, co znaczy krucze „zmarłych krąg”.

I choć się sensu domyślałem, nawet głoski nie wydałem

Z ust – a na Pallady biust kruk czarnym wzrokiem rzucał mrok,

Więc jakbym legł w łóżku, głowę wtuliłem w bezsenne poduszki,

Aż plusz światła lampy we mnie wsiąkł.

Lecz nawet te wezgłowia nie spiją Lenory łez mrowia, ani nie tkną jej włosów łąk,

Bo chociaż w sen, weszła w zmarłych krąg.

Wtem jakby w dymu oparach serafinów zeszła chmara.

Spraw Boże – by to boleści morze precz odeszło stąd!

Naparem anieli mnie poją, przeciw żałości mej zbroją,

Lecz kiedy portret Lenory całuję, pamięć wraca jak trąd;

Alabaster jej nóg i rąk, jej ust różanych pąk.

A kruk rzecze: „tak będzie po zmarłych krąg”.

O, proroku czarnooki, z piekła rodem czy od sroki,

Którą sztorm wysoki wyrzucił na żyzny ląd;

Który po to tylko żyjesz, by krakaniem kłuć jak żmije,

Powiedz, zanim gong wybije, a szyję zmiażdży drąg:

Czy jest w Galaad balsam jaki, co uchroni mnie od mąk?

A kruk rzecze: „wprzódy zmarłych krąg”.

O, proroku czarnooki, z piekła rodem czy od sroki,

Jakiekolwiek daj widoki jak zatrzymać tej posoki ciąg.

Mów – czy ostateczną porą znów zjednoczę się z Lenorą?

W woni Edenu łąk, czyż nie złączymy w końcu rąk?

Czy choć w infinitywnym mroku nicość za jeden uzna nas błąd?

Kruk zaprzeczył: „nawet zmarłych krąg”.

Poszedł precz! – ponure zwierzę, w jedno słowo twe nie wierzę,

Wołam szczerze: z mroku-ś wszedł, to odejdź w mrok!

Zniknij czarny ptaku, co w diabelskim chodzisz fraku,

Nie podtrzymuj mej rozpaczy, nie przedłużaj mąk.

Śmiałym lotem i z furkotem do Zairów fruń i Kong!

Na to rzecze: „Będę po zmarłych krąg”.

I kruk siedzi wciąż ospale, ruszyć się nie myśli wcale,

Na popiersiu tkwi Ateny, ze szponami wczepionemi jakby w loków strąk.

Oczy tego demona padliny pragną jak wrona

I na fotel cień kruczy pada niczym lodu sąg.

Duszę moją gniecie, w zimowej zamieci, kruczy ziąb.

I tak pozostanie – po zmarłych krąg.

Dzwony

(1849)

Słuchaj jak u sań dźwięczą dzwonki,

Srebrne dzwonki,

Jaki świat beztroski wieszczą ich nut koronki!

Jakże one dzwonią, dźwięczą,

W mroźnej bryzie nocy,

Kiedy gwiazdy nad kuligiem pędzą,

Wielkie nieba podwojami nęcą,

W snów dzieciństwa mocy.

Jakie wróżą widoki

Ich runicznych rytmów potoki.

Jakikolwiek smutku giń, szczęście płyń:

Dzyń dzyń, dzyń dzyń, dzyń dzyń!

Brzęczą dzwonki jak dukaty z pełnych skrzyń:

Dzyń dzyń, dzyń dzyń, dzyń dzyń!

Słuchaj teraz jak ślubne biją dzwony,

Złote dzwony!

Wróżą świat szczęścia, na chwałę męża i żony.

W upojnym oddechu nocy

Dzwonnica muzyką broczy.

Dźwięki w pieśń się splotły już,

Tors z kibicią, lico z licem,

Przez rozlane łany zbóż

Płynie scherzo bratnich dusz

Jak głos turkawki pod księżycem.

Och, weselne halsują tony,

Harmonijne jak welony,

Z wielu krynic nurt złożony

Wzbiera, i kieruje się w zagony,

Bo to Przyszłość trąca dzwony,

I kołysze nimi, dzwoni,

W życia toni, w życia toni!

Tańczą dzwony duszom dwom:

Bim bam bom, bim bam bom!

Jak na halsującej łodzi bom:

Bim bam, bim bam, bim bam bom!

Słuchaj, wreszcie, jak na alarm biją dzwony,

Spiżowe dzwony!

Z kanonady straszne płyną tony!

W przebudzonym uchu nocy

Jak się one drą, w niemocy.

I ze zgrozy słów żadnych nie wieszczą,

Jednostajnie jeno krzyczą, wrzeszczą!

Klangorem huczy dzwonnica,

Na wodzy krwawego pożaru,

Szaleńczego i wściekłego żaru!

Bo bije w niebo łuna pożaru,

Góra katastrofalnego czaru,

Co w rozkoszy, mimo krzywdy,

Pragnie, teraz albo nigdy,

Ognia jęzorami zaćmić blask księżyca.

Dzwony, dzwony, dudnią dzwony,

Któż by nie był przerażony,

I w rozpaczy!

Jak one skowyczą, jak ryczą,

Walą, tłuką, charczą, syczą,

Gdy wokół klęska majaczy.

No, i ucho słyszy wreszcie,

Pośród tego wycia,

Że żywioł strawił dorobek życia;

Że zagłada zacisnęła kleszcze.

Ucho chwyta ton ściszony,

Co z pogorzeliska

Lament już tylko wyciska,

Skarg kordony.

Znój pożogi zakończony.

I na klęskę biją dzwony, żalu dzwony,

Ich rytm miłosierny, przyduszony.

Gniewne tony – bez falsetu i bez gam:

Bam bam bam bam bam!

A słuchaj jak cmentarne biją dzwony,

Żelazne dzwony!

Drżą od nich ołtarze, truchleją trony!

Śród milczenia głuchej nocy

Jak trzęsiemy się z niemocy

W ich rozpaczliwym dźwięku,

Z gardeł dobywanym,

We rdzy unurzanym

Każdym ich jęku!

A w dzwonnicy siedzą dzwonnicy,

Trupi samotnicy,

Bez smaku i węchu;

Oni w serca dzwonów biją –

Dla chwały, bez wdzięku,

I z monotonią niczyją

W ludzkie serca głazy cisną, miękko.

To ani mężczyźni, ani kobiety,

Nie masz w nich żadnej podniety;

Upiory – byt bez końca,

Król nimi zarządza,

Bezosobowa żądza.

Sączą peany dzwony,

Król chwyta ich równe tony,

I w tańcu rozczapierza szpony

Jak na truchle wrony.

Taniec gorzki jest i słony,

W runicznym rytmie; ślą mu pokłony,

Ci, co patrzą w upływ czasu niezmierzony,

W świat ogołocony, i wraz ożywiony.

Każdy zasmucony, kto wsłuchany w dzwony,

Żałobne dzwony, żałosne dzwony,

Równe ich tony, równe ich tony,

Grobów żalem przepełniony,

Kto ich pieśnią jest raniony.

Żelazne dzwony, śmierci demony,

Równe ich tony, równe ich tony,

W runicznym rytmie idą zgony,

Lud przykuty, pełen czci, strwożony.

Głoszą peany dzwony,

Pełne smutku żałobne dzwony,

Ich łkania idą w miliony!

Biją dzwony w życia kram:

Pam pam, pam pam, pam pam!

(Przekł. 30 VII-20 VIII 2023).

[1] Wers z przekładu Kruka Władysława Jerzego Kasińskiego.

[i] Oryginał i polskie przekłady Kruka dostępne są w Internecie: https://home.agh.edu.pl/~szymon/raven.shtml (dostęp: 03.11.23). Wiersze Poego (1809-1849) można znaleźć w polskich tłumaczeniach w książkach:
E. A. Poe, Poezje wybrane, Warszawa 1960; E. A. Poe, Wybór poezji, Toruń 1995; Kruka także w pracy S. Barańczaka Ocalone w tłumaczeniu, Poznań 1992.
Generalnie polskie przekłady poezji Poego nie dorównują oryginałom - są koturnowe i kostropate (niektóre mają 100-150 lat). A powinny być naturalne i potoczyste, lotne i sugestywne. Z tego Poe słynie, a jego wiersze należą do najbardziej znanych w świecie, są wciąż recytowane i słuchane. Por.np.: Christopher Walken reads The Raven https://www.youtube.com/watch?v=R7G_fZYv8Mg ; THE RAVEN by Edgar Allan Poe (Best Reading) – (ponad 1 mln wejść przez 2 lata, i ponad 1000 komentarzy): https://www.youtube.com/watch?v=wAdQ3CcPHQU.
35 lat temu przełożyłem pięć krótkich wierszy Poego: Sen we śnie, Jezioro, Sonet – do nauki, Cudowność i Eldorado; napisałem też szkic o nim. Wydrukowała je „Literatura na świecie” 11-12/ 1989, s. 340-354 – na wiosnę 1990 r. Tych pięć wierszy jest dziś dostępnych w Internecie: http://poezja2012.blogspot.com/search/label/Poe .